I. Baze Fundamentál Harii CAC
Comissão Anti-Corrupção (CAC) ho lia badak ‘Comissão’, nu’udar instituisaun estadu ne’ebé hala’o nia funsaun prevene no kombate korrupsaun independentemente, la ho intervensaun husi poder politiku ruma. Comissão harii iha loron 22 fulan fevereiru tinan 2010, bazeia ba vontade politika lideransa nasionál sira nian.
Legalmente, CAC harii liu husi orgaun soberanu Parlamentu Nasionál (PN) ne’ebé asina Konvensaun Nasaun Únida Kontra Korrupsaun (UNCAC-Sigla Inglesh) kona-ba rezolusaun parlamentar tinan 2003, no ratifikasaun parlamentu nasionál nú. 25/2008, 10 dezembru. Nune’e iha tinan 2009, hamosu lei nú 8/2009- 15 jullu kona-ba Kriasaun Comissão Anti-Corrupção.
Tuir lei nú 8/2009- Kriasaun Comissão Anti-Corrupção iha artigu 3 hatete, CAC nu’udar pesoa koletiva ida ne’ebé iha direitu públiku, haknaar ho personalidade jurídika, ho independénsia téknika no autonomia administrativa no finanseira. Comissão simu kbiit nu’udar orgaun polisia kriminál espesializada hala’o nia funsaun tuir de’it objetividade no legalidade bazeia ba lei haruka.
II. Vizaun CAC
Vizaun CAC nian maka:
“Estadu Direitu Demokrátiku ida ho kultura rejeisaun korrupsaun ida ne’ebé forte ba interese no proseperidade povu nian”.
III. Misaun CAC
Tuir lei nú. 7/2020, 26 Agostu kona-ba Medida Prevensaun no Kombate Korrupsaun (MPCC) ne’ebé halo revogasaun ba lei nú 8/2009-Kriasaun Comissão Anti-Corrupção iha artigu 4 nian hatete:
“Comissão ho ninia misaun atu hala’o asaun sira prevensaun no investigasaun kriminál ba krime sira korrupsaun nian”.
Iha nia área intervensaun sira mak kobre iha: “Asaun prevensaun, Investigasaun no sensibilizasaun”.
- Valór Sira Anti-Korrupsaun
Atu alkansa vizaun CAC nian, Comissão promove valór sira anti korrupsaun nian maka:
Serví pátria ho PATRIA- Profesionál, Asertivu, Transparánsia, Responsabilidade, Integridade no Asaun.
- Kuadru Pesoál Sira CAC nian
Tuir lei nú 8/2009, Kriasaun CAC, iha artigu 6 hatete, Comissão kompostu husi Komisariu, Komisariu Adjuntu sira no Pesoál Apóiu sira.
Dezde CAC harii to’o ohin loron, tuir lei nú 8/2009 iha artigu 7, Parlamentu Nasionál liu husi eleisaun direta nomeia ona Komisariu na’in tolu ba mandatu datoluk nian, inklui hetan tulun husi Komisariu Adjuntu hamutuk na’in 6. Enkuantu, pesoál apóiu sira CAC nian kompostu husi Kargu diretor hamutuk na’in 3, kargu xefia na’in 9, Espesialista Anti Korrupsaun na’in 48, Ajente apóiu servisu CAC hanesan asistente lojistika 13, asesór nasionál 5, asesór internasionál na’in 4, sekretariu gabinete na’in 4, pesoál seguransa (eskoltu) na’in 3.
Kuadru pesoál hirak ne’e, la inklui Komisariu no Adjuntu sira destaka iha Gabinete Komisariu ida, Diresaun Investigasaun ho nia unidade rua; Unidade Investigasaun Kriminál, no Unidade Informasaun no Seguransa, Diresaun Prevensaun no Sensibilizasaun ho nia unidade tolu; Unidade Estudu Avaliasaun no Rísku, Unidade Monitorizasaun no Inspeksaun, Unidade Promosaun, Valór no Integridade, Diresaun Servisu Apóiu no Kooperasaun ho nia unidade Pesoál Apóiu, Unidade Jestaun, Finansa no Lojístika, Unidade Planeamentu, Aprovizionamentu no Kontratasaun, no Unidade Kooperasaun.
- Aderito de Jesus Soares
Komisariu CAC
Dr. Aderito de Jesus Soares nu’udar Komisariu Comissão Anti-Corrupção (CAC) mandatu dahuluk durante periodu 2010 to’o 2014. Eleitu husi Parlamentu Nasionál Timor-Leste iha loron 22 Fevereiru 2010.
Dr. Aderito Soares nu’udar pesoa espesialista iha área direitu umanu durante hala’o servisu nu’udar advogadu iha organizasaun Direitu Umanu ELSAM iha Jacarta Indonesia. Esperiensia no espertu barak iha área boa -governasaun no anti-korrupsaun nian. Esperiensia barak mós iha vida akademia durante sai formadór no fasilitadór iha área sosiolojia iha Timor-Leste husi tinan 2002 to’o 2007, inklui sai formadór iha Universidade Nasionál Australia iha tinan 2009.
Inisiu husi Timor-Leste nia independénsia, Dr. Aderito Soares eleitu nu’udar membru Asembleia Konstituente Timor-Leste nian, iha ne’ebé hola papel importante ba hamosu Konstituisaun RDTL. Nia mós hala’o servisu barak hanesan konsultór iha NGO nasionál no internasionál, no kompaña privadu oioin iha Timor-Leste.
Dr. Aderito Soares akaba nível edukasaun lisensiatura direitu iha Satya Wacana Christian University, Central Java, Indonesia. Estudu mestradu direitu iha New York University (NYU) School of Law. Hasai estudu doutoramentu (PhD) kona-ba examina intersesaun entre direitu internasionál iha direitu umanu, governasaun no teoria regulamentar iha Universidade ANU.
Partisipa iha formasaun no konferénsia barak iha área boa governasaun, direitu umanu, anti-korrupsaun iha rai laran no mós iha rai li’ur, no publikasaun livru, artigu sira oioin iha área anti-korrupsaun, direitu umanu, kultura, no paz no dame.
- Adérito António Tilman
Komisariu CAC
Dr. Adérito António Tilman eleitu nu’udar Komisariu Comissão Anti-Corrupção (CAC) ba mandatu daruak nian iha loron 15 fulan jullu 2014 no assume responsavel nu’udar Komisariu CAC durante periodu tinan haat hahú husi tinan 2014 to’o tinan 2018.
Dr. Tilman nu’udar Jurísta professionál durante tinan 2000 até 2005 iha Tribunál Distritál, nomeadu ba Xefe Prokuradór Repúblika Distritál Dili iha tinan 2006-2011 no transfere ba Xefe Prokuradór Repúblika Distritál Baucau iha tinan 2011-2014. Dr. Tilman nu’udar mós eis Dosente iha Fakuldade Direitu iha UNDIL no UNPAZ iha tinan 2006-2009.
Dr. Tilman termina nia estudu lisensiatura iha Fakuldade Direitu Universitas Diponegoro (UNDIP) Semarang, Indonesia iha tinan 1999, akaba kursu majistradu judisiaria iha Sentru Jurídiku iha Lisboa Potugal iha tinan 2003-2004 no kursu judisiariu iha Sentru Formasaun Judisiáriu Caicoli Dili.
Partisipa mós iha konferénsia internasionál sira barak, hanesan brankeamentu kapitál, krime finanseiru no metodolojia investigasaun, krime korrupsaun no aprovizionamentu públiku iha Australia, India, Corea do Sul, China no Indonesia.
- Sergio de Jesus Fernandes da Costa Hornai
Komisariu CAC
Dr. Sergio Hornai nu’udar Komisariu Comissão Anti-Corrupção (CAC) ba mandatu datoluk nian, eleitu husi Parlamentu Nasionál iha loron 15 Janeiru 2019. Assume knaar nu’udar Komisariu CAC ba mandatu tinan haat (4) hahú husi tinan 2019-2023.
Antes assume knaar nu’udar Komisariu CAC, Dr. Sergio sai mós membru Defensór Públika dezde tinan 2000 no assume kargu nu’udar Defensór Públika Gerál no Prezidente Konsellu Superiór Defensoria Públika Timor-Leste nian hahú husi tinan 2009 to’o 2017.
Dr. Sergio sai mós membru ba Comissão Nacionál das Eleições (CNE) durante tinan 2013 no membru triajem Polisia Nacional Timor-Leste (PNTL) iha tinan 2016-2017.
Durante periodu okupasaun Indonezia, Dr. Sergio sai mós membru no responsovel iha organizasaun rezisténsia RENETIL ne’ebé tulun luta Timoroan sira nian ba auto-determinasaun, hahú husi tinan 1994 to’o tinan 1999, no nia termina nia estudu ho grau lisensiadu iha Direitu iha Universidade UNDIKNAS, Denpasar, Indonesia.
Hafoin iha periodu independénsia, Dr. Sergio partisipa barak liu iha kursu formasaun sira direitu sivíl nian no formasaun jurídiku iha Australia (2000) Lisboa Portugal (2001), no Sentru Formasaun Jurídiku Timor-Leste (2004-2017).
- Manuel Coutinho Bucar Corte-Real
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Prevensaun
Sr. Manuel Coutinho Bucar Corte-Reál hanesan akademista respeitozu ida iha Timor-Leste. Nia mós nu’udar eis dekanu Faculdade de Economia iha Universidade Nacional Timor-Lorosa’e (UNTL) iha tinan 2001 to’o 2006.
Sr. Bucar nu’udar mós inspektor Jerál Estadu Timor-Leste ninian iha tinan 2006 to’o 2007, no sai mós Eis Komisariu Comissão Eleitorál ba eleisaun xefe suku iha tinan 2006.
Durante periodu Indonesia Sr. Bucar assume kargu nu’udar Xefe Comissão de Planeamento Económico e de Desenvolvimento do Distrito de Ainaro de 1996-1999.
Sr. Bucar hetan grau lisensiatura iha Economia no Estudu Dezenvolvimentu husi Universidade Udayan Bali, Indonesia iha tinan 1996-1999, no mestradu iha Ekonomia, Marketing no Politika Públika iha Eskola Ekonomia iha Universidade Minho, Braga Portugal iha tinan 2009.
Sr. Bucar partisipa iha konferénsia internasionál barak no estudu komparativu sira hanesan investigasaun Bureau no prátika korruptu Singapura iha loron 16 to’o 21 Jullu 2007, workshop regionál kona-ba integridade iha asaun estabelesidu komunidade prátika iha Phnom Penh, Cambodja iha loron 24 to’o 26 Jeneiru 2006 no forum internasionál sira seluk.
- José Antonio de Jesus das Neves
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Edukasaun Kampaña no Peskiza
Sr. Neves nu’udar ativista iha movimentu juveníl durante tinan naruk dezde periodu okupasaun Indonesia até ohin loron. Konsekuénsia husi atividade kladestina, halo Sr. Neves hetan intimidasaun, torturasaun no kastigu iha prizaun husi autoridade Indonesia Malang, Java Oriental kuaze liu tinan 4 resin hahú husi tinan 1994 to’o 1997.
Dezde referendum. Sr. Neves servisu barak iha Estadu tantu organizasaun internasionál sira. Iha tinan 2001 Sr. Neves servisu iha PNUD nu’udar konsultór nasionál ba projetu edukasaun sívika. Nia mós servisu nu’udar jestór projetu ba kapasitasaun lideransa iha dezenvolvimentu ekonómiku iha banku Traballu iha tinan 2004-2007.
Sr. Neves mós ajuda halo relatóriu CAVRS no kapítulu detensaun Maiu to’o Juñu 2004. Nu’udar mós konselleiru señor polítika iha Sekretariu Estadu Juventude no Desportu antes assume knaar iha CAC. Sr. Neves partisipa barak iha forum nasionál no internasionál kona-ba demokrasia, governánsia no kestaun sira kona-ba edukasaun.
Sr. Neves hetan grau lisensiadu filozofia iha fakuldade filozofia no teolojia iha Malang, java Indonesia no mestradu iha edukasaun no dezenvolvimentu husi Universidade Esat Anglia, Norwich, Reino Unido iha tinan 2003.
Nia mós simu prémiu lideransa Australiano iha Melbourne iha tinan 2007, no simu mós bolsista britániku Chevening husi kursu ne’ebé halo demokrasia funsiona iha Universidade Birmingham iha janeiru to’o abril 2009.
- Rui Pereira dos Santos
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Edukasaun Kampaña no Peskiza
Dr. Rui Pereira dos Santos nu’udar jurista professionál, ne’ebé hala’o knaar barak liu iha instituisaun judisiariu iha estadu Timor-Leste, dezde Timor-Leste hetan independénsia.
Durante iha periodu okupasaun Indonesia, hala’o knaar nu’udar asistente advogadu no advogadu iha Yayasan HAK. Hafoin ukun-an, assume knaar nu’udar jurista, vise prezidente no prezidente Tribunál Distritál Dili. Hala’o mós knaar nu’udar Komisariu Alternativu CVA, Asesór Legál iha Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu, Tékniku Legál iha MNEC, Asesór Legál iha Ministériu Estatál no Provedór Adjuntu Boa Guvernasaun iha PDHJ. Iha atividade akademika nian, sai Dosente no hanorin direitu iha UNDIL no UNPAZ.
Dr. Rui hasai no finaliza lisensiatura direitu iha Univerdade Kristen Satya Wacana (UKSW) Salatiga Indonesia, estudu komparativu kona-ba legal drafting ba Lei Violénsia Doméstíka iha Australia. Partisipa iha formasaun no treinamentu sira kona-ba lideransa, legal training kona-ba direitu umanu, advogadu, formasaun forensic no phatology iha área direitu umanu, juiz, prokuradór no defensor públiku, jurista iha área judisiál, jurista iha área konstituisaun no formasaun seluk iha nasaun sira ASEAN, Europa no Australia.
Dr. Rui mós partisipa no atende konferénsia internasionál iha nasaun barak ba asuntu sira International Family Court, Internacional Juvinile Justice no asuntu seluk tan iha país sira CPLP, ASEAN, Australia, Europa no Pacific.
- Augusto Castro
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Investigasaun
Dr. Augusto da Costa Castro nu’udar ativista juvenil iha movimentu ukun-rásik-an, moris iha Namanei, Quelicai Baucau. Durante invazaun Indonesia, simu fita Organização de Sagrada Familia no involve ativu nu’udar militante juradu iha Organização Juvenil no Estudantil “Resistencia Nacional dos Estudantes de Timor-Leste” (RENETIL) desde tinan 1997, no assume kargu hanesan Responçavel Principal (RP) to’o Timor-Leste hetan independensia.
Dr. Castro nia esperiénsia professionál dezde okupasaun Indonezia partisipa ativu iha Comissão Preparação e Coordenação de Campanha (CPCC) iha Concelho Nacional da Resistencia de Timorense (CNRT), nu’udar Sekretariu ba Regiaun Java Central iha Yogyakarta (Indonesia). Hafoin tama ba ukun-rásik-an, assume knaar nu’udar funsionáriu iha Fundasaun HAK, Peskizadór no formadór iha German Technical Cooperation (GTZ), no sai Espesialista Anti_korrupsaun iha área investigasaun iha Comissão Anti-Corrupção dezde tinan 2010, no asmume kargu Diretór Jerál Investigasaun hahú husi tinan 2016 to’o 2019.
Dr. Castro akaba estudu lisensiatura iha área direitu iha Universidade da Paz, no área Siénsia Sosiál iha Sekolah Tinggi Ilmu Sosial dan Ilmu Politik (STISIPOL), WASKITA DHARMA Malang, Indonesia, inklui estuda iha área Administrasaun Públika iha Yogyakarta – Indonesia. Hakerek no públika artigu sira kona-ba deklarasaun rikusoin, brankeamentu kapitál no prevensaun krime korrupsaun iha rai laran no mós rai li’ur.
Alein ne’e, frekuenta kursu no formasaun sira kona-ba boa governasaun, investigasaun kriminál, anti-korrupsaun, brankeamentu kapitál, criminal inteligensia, lingua portuguesa, iha Japão, Singapura, Australia no iha Timor-Leste.
- Luis de Oliveira Sampaio
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Prevensaun no Sensibilizasaun
Dr. Luis de Oliveira Sampaio koñesidu liu ho naran bolu Maun Luis, moris iha munisipiu Liquiça iha periodu okupasaun Militar Indonesia. Bainhira sei hala’o estudu iha banku Universidade iha Indonesia, hamutuk ho nia maluk estudante Timoroan sira involve no partisipa ativu luta hasoru rejime Soeharto nian hodi ko’alia kona-ba Timor-Leste nia futuru ba auto-determinasaun.
Dr. Luis Sampaio hafoin Timor-Leste nia independénsia, kontinua sai ativista iha movimentu sosiedade sivíl nian, dalabarak liu ativu hodi ko’alia kona-ba asuntu problema sosiál iha organizasaun sira sosiedade sivíl, liu-liu defende ema vítima sira ba kazu no violasaun oioin, no ko’alia barak mós kona-ba asuntu krime oioin, liu-liu krime sira korrupsaun nian iha públiku.
Hahú husi tinan 2005, Dr. Luis Sampaio sai ona membru legál iha JSMP (Judicial System Monitoring Program) no assume kargu nu’udar diretór ezekutivu iha JSMP hahú husi tinan 2009 to’o 2017. Servisu barak mós iha Asosiasaun HAK kona-ba fó asisténsia no fornesimentu apóiu humanitarian ba komunidade sira ne’ebé afeta ba violensia dezde tinan 1999 to’o 2000.
Dr. Luis termina nia estudu nível lisensiatura iha área direitu iha Universidade Chatolic St. Thomas Medan, Sumatera Utara-Indonesia iha tinan 2002, no partisipa mós iha formasaun jurídiku barak iha rai laran no rai li’ur.
- Alexandre Faustino Freitas
Komisariu Adjuntu CAC Diresaun Servisu Apóiu no Kooperasaun
Dr. Alexandre Faunstino Freitas nu’udar ativista ba movimentu ukun-rasik-an, koñesidu ho Alex Gusmão, moris iha Ossoala, Vemasse-Baucau. Moris husi familia ne’ebé komunga espiritu FRETILIN nian, sasin ba tortura, kapturasaun, no sofrementu oioin. Preparasaun atu sai membru Salesiano Don Bosco, maibé inklina liu ba movimentu ukun-rasik-an, no envolve iha atividade oioin klandestina nian, hetan kapturasaun no esperiensia tortura husi Militar Indonezia.
Dezde okupasaun Indonezia no iha independénsia, Alex Gusmão envolve iha servisu voluntaria nian iha área oioin, tantu iha área edukasaun, sosiedade sivíl, atividade igreja no umanitaria nian. Halo mós servisu sira profisionál nian iha área oioin, hahú husi hala’o knaar hanesan mestre iha eskola sekundaria Fatumaka no Jakarta. Asistente peskizador ho Universidade Deakin, Queensland, no Universidade Melbourne, Dosente no Peskizador iha UNTL. Hakerek artigu sientifiku balun ne’ebe publika iha rai laran no mós iha rai liur. Alende ida ne’e, nu’udar Diretor Timor-Aid no ikus liu Diretor Geral CAC.
Alex Gusmão remata edukasaun sekundariu husi Koleiju Don Bosco Fatumaka, estuda filozofia iha Driyarkara Jakarta, estuda dezenvolvimentu internasionál iha área komunitaria nian iha Universidade Vitoria – Melbourne, Australia, estuda jestaun no rekursu umanu iha Universidade Gajayana, estudu iha area anti-korrupsaun iha Universidade Hong Kong.
Alex Gusmão atende formasaun oioin tantu iha rai laran no rai li’ur relasiona ho tópiku sira hanesan direitu umanu, dezenvolvimentu komunitaria, boa governasaun, no anti -korrupsaun.
Alein ne’e, atende mós enkontru no konferensia internasionál sira, inklui hato’o palestra relasiona ho asuntu sira hanesan harii dame iha Timor-Leste, dezenvolvimentu komunitaria, boa gavernasaun no anti korrupsaun, iha Australia, Belzika, Spanha, Bangkok, Indonesia, Bhutan no Malaysia. Ohin loron, nu’udar Pontu Vogál Timor-Leste ba Implementasaun Konvensaun Nacões Unidas Kontra Korrupsaun (UNCAC), reprezenta Timor-Leste atende no halo intervensaun politika iha Konferensia Estadu Parte iha Vienna-Austria kada tinan.