Fuiluro – Familia Boot Comissão Anti-Corrupção (CAC) hahú loron Segunda-feira (27/12) ohin to’o loron (30/12) semana ne’e hala’o Avaliasaun Annuál iha kompleks Eskola Tékniku Agrikula (ETA) Salesiano Fuiluro Munisipiu Lautem. Avaliasaun Annuál nu’udar tradisaun Komisaun nian ne’ebé halao ona durante tinan 11 husi Primeiru Mandatu Komisariu nian too Terseira Mandatu Komisariu.
Loron Dahuluk iha Avaliasaun Annuál tinan 2021 nian Tersa-feira (28/12) aban, sei hahú ho aprezentasaun rezultadu servisu Diresaun Servisus Apóiu no Kooperasaun (DSAK) ne’ebé lidera husi Komisariu Adjuntu ba Asuntu SAK nian Alexandre Freitas.
Refkesaun Badak Komisairu CAC Sergio Hornai
Komisariu Sergio Hornai iha ninian pontuasaun, kapturasaun no leitura durante tinan tomak ba Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) subliña ita abitua hatudu liman para ema seluk atu tuir ita! Los ka la los? Ita hotu halo reflesaun.
Maibé, karik ita tarde la kumpri ita ninian dever sira, ita la obedese ita ninian regras sira, la komporta ba ita ninian superior sira! Entaun, oinsá mak ita bele bolu ema atu obedese ba ita? Ida ne’e rekere ita atu halo reflesaun prevensaun!
Dala ruma ha’u rona to’o tilun manas! Perguntas boot ita boot sira husik hela! Komisariu iha kapasidade ka? Iha intereses ka? Ka iha kamuflase de’it iha ninian retórika?
Entaun ha’u bolu fali ita boot sira mai iha fatin (Fuiluro) ida ne’e para hateke ba iha idak-idak nian relatóriu Tibar (Avaliasaun Primeiru Semester Terseiru Mandatu Komisariu) ninian, Fatumaca Baucau ninian ho João Paul II Comoro ninian. Saida mak ita (boot EAK) ho ha’u no Adjuntus sira kumpri hotu ona ka seidauk?
Se seidauk karik? Ha’u (Komisariu) ho ita boot sira halo hodi komprimenta rekomendasaun (iha avaliasaun annuál pasadu nian) sira ne’e. Sé ó (EAK sira) bele hatudu liman ba ha’u (Komisariu)? Husu uluk ba ó nian-an! Saida mak ó bele kontribui ona ba instituisaun (CAC) ne’ebé ha’u servisu ba! Reflesaun ida ba ita hotu!
Ita sempre ponta ita ninian tebes ba iha ema seluk! Perguntas ha’u nian simples! Se ha’u konsege ponta ha’u ninian tamba faktus, tamba provas, tamba razaun no ha’u ninian komportamentus iha instituisaun oinsá? Ha’u la hateten! Ha’u la dun! Mais ita hotu-hotu halo reflesaun para ita hotu-hotu iha sentidu partense ga lae?
Se ita la iha sentidu partense!? Ita sei namlele, ita iha inserteja, kamuflase ida falsu. Ne’ebé husik ita halo reflesaun. Se ha’u Diretor Jerál! Ha’u kontribui ona saida ba iha hau ninian instituisaun? Ha’u halo ona saida ba iha ha’u ninian sub-ordinadu sira? Ha’u nian sub-ordinadu sira atu kontribui ba ha’u iha saida? Entaun, iha perguntas lubuk oan ida mak ita husik!
Bainhira ita tau planu, ita tau orsamentu! ita hotu-hotu desididu halo reflesaun. Ita uza osan povu ninian, tamba razaun ita hanesan instituisaun referensiadu, ita hanesan instituisaun Estadu fó ba ita. Ita hotu-hotu ninian responsabilidade.
Ikus, hakarak hateten! Ita boot sira ku’u Lakeru dikin iha to’os (instituisaun) ida ne’e, ita boot sira hakarak han fore iha to’os (instituisaun CAC) ida ne’e! ita hotu-hotu iha reflesaun no responsabilidade plena no la iha razaun atu hateten lae. Mais, tenke sente, ha’u partense ba instituisaun ida ne’e hodi hateke ba dook atu halo buat ida ba rai (Timor-Leste) ida ne’e.
Superior ho sub-ordinadu sira tenki sai solusioner no la sai obstakulu ba problema sira iha instituisaun CAC iha luta sagradu kontra korrupsaun ba povu no nasaun nian di’ak.
Reflesaun Kompletu Amu Lulik Rolando Fernandez, SDB
Avaliasaun Annuál hahu Segunda-feira loraik ne’e ho reflesaun badak aprezenta husi Amo Lulik Rolando Fernandez, SDB ho topiku Synopsis “Akontesimentu Korrupsaun Nian Iha Biblia”.
Synopsis Amu Lulik Rolando nian kobre pontus hitu (7);
- Jacob hadau direitu oan mane boot nian hosi Esau (Genesis 25:29-34; 27:1-40)
- Liurai David selinkuh ho Urias nian fen no haruka oho urias (2 Samuel 11:1-12:31)
- Isabel hadau Nabot nian toos Uvas (1 Liurai 21:1-22:38)
- Katuas rua (2) akuza Susana halo adulteriu ho foinsa’e ida (Daniel 13:1-64),
- João Baptista nian lia menon ba publikasaun no soldadu sira (Lucas 13:12-14),
- Judas fa’an Jesus ba osan mutin 30 (Mateus 26:14-18; 27:3-8) no
- Ananias no Safira bosok Pedro (Apostolu sira nia hahalok 5:1-11).
Istoria Badak (Synopsis)
1. Isaac nia oan mane kaduak mak Esau no Jacob. Isaac hadomi Esau no nia feen Rebecca hadomi Jacob. Esau mak sai uluk hosi nia inan, ne’e duni iha direitu nudar oan mane boot. Direitu ne’e ho bensa no mos liman rohan boot. Maibe loron ida nia fila ba uma hamlaha, no husu Jacob nebe tein kotu daudaun atu fo han nia. Jacob fo han deit se Esau fo ba Jacob nia direitu nudar oan mane boot. Esau fo duni tan nia hamlaha liu.
Bainhira Isaac besik atu mate no husu Esau atu prepara nia hahán favoritu, Rebecca haruka Jacob oho bibi ida hodi tein. Esau ba kasa daudaun. Rebecca haruka Jacob lori hahán ba Isaac. Isaac nia matan fraku liu; Rebecca falun Jacob nia liman ho bibi kulit atu lohi Isaac tan Esau nia liman iha fuuk barak. Isaac fo bensa ba Jacob hodi hanoin katak nia mak Esau. Esau fila hodi lorin hahán maibe Isaac han tiha no mos fo ona bensa ba Jacob, tan ne’e la bele fo bensa ba Esau.
Jacob ten ke halai hosi Esau ba tinan barak, maibe ikus mai nia hadame malu ho Esau. Jacob no Esau nia bei oan sira funu malu nafatin.
2. David pasear iha nia uma nia kakuluk no hare feto furak haris daudaun. Nia haruka bolu feto ne’e naran Betsabe hodi halo sala ho nia. Betsabe nia laen Urias soldadu nebe halo funu daudaun. Bainhira Betsabe fo hatene ba David katak nia isin rua, David haruka bolu Urias. Fo han no halo nia lanu hodi haruka ba uma, maibe Urias la ba uma. Ikus mai David haruka surat ba Urias nia komandante. Urias lori surat ne’e nebe haruka komandanste atu tau Urias iha funu makaas nia laran hafoin dada an hodi husik Urias nune’e funubalun sira oho nia. Kore metan tiha, Betsabe ba David nia uma atu sai nia fen. Profeta Natan siak David, no David hakribi nia sala, maibe labarik nebe moris mai sai moras no ikus mai mate.
3. Liurai Ahab hakarak Nabot nia toos uvas nian atu kuda nia modo. Nabot la fo tan rai ne’e nia bei ala sira nian. Jesebel, Ahab nia feen, haruka surat ba katuas sira iha Nabot nia rai hodi husu sira atu buka sasin bosok nebe sei akusa Nabot krime nebe soi kastigu mate. Ema tuda mate Nabot no Jesebel haruka Ahab foti Nabot nia rai. Profeta Elias siak liurai Ahab, nebe hakribi hodi halo penitensia. Maibe ikus mai, iha funu laran, rama oan kona Ahab, nebe halai hosi funu laran. Ema hasai nia hosi nia kuda kareta. Bainhira ema fase Ahab nia kuda kareta, asu sira sei lambi Ahab nia ran iha fatin nebe ema tuda mate Nabot.
4. Katuas naran boot rua hakarak halo sala ho kaben na’in furak ida naran Susana, maibe nia la fo an; tan ne’e sira akusa nia halo sala ho foinsa’e ida iha nia jardin laran. Tan sira nia sasin, ema kondena Susana ba mate. Daniel hatudu ba povu katak katuas sira fo sasin bosok, hodi soi Susana no kondena katuas rua ne’e.
5. Publikanu sira mos mai atu simu baptismu. Sira husu ba Nia: “Mestre, ami sei halo sa los?” Nia hatan ba sira: “Imi keta husu impostu liu ida nebe estadu haruka.” Soldadu sira mos husu ba nia: “Be, ami sei halo sa los?” Nia hatan: “Keta hanehan ema, keta duu matak ema, simu deit ho laran imi nia kolen.
6. Judas husu amlulik sira osan hira mak sira sei fo ba nia atu saran Jesus ba sira. Sira fo osan mutin 30. Ikus mai Judas nia konsiénsia book nia. Nia fo fali osan ne’e ba amlulik sira no ikus mai taran an. Amlulik sira uza osan ne’e atu sosa rai iha nebe sir hakoi Judas/
7. Ananias no nia feen Safira faan sira nia rai, hodi lori rai nia folin ba Pedro. Maibe Ananias bosok Pedro tan nia la fo rai nia folin tomak. Nia monu mate iha Pedro nia oin. Foinsa’e sir lori nia isin mate hodi hakoi. Feen Safira la hatene kona ba nia laen nia mate. Pedro husu nia kona ba rai nia folin no Safira dehan katak osan nia laen saran ba Pedro no rai nia folin tomak. Ikus mai nia mos mate no foinsa’e sira lori nia atu hakoi.
Reflesaun
Korupsaun hahalok nebe antigu liu, la’os buat foun. Iha Jacob-Esau, maun alin sai inimigu ba tempu barak no bainhira sira hadame malu, deskonfia malu nafatin. Sira nia bei oan sira nebe sai nasaun rua funu malu nafatin. Maibe hosi Jacob nia hahalok aat (lolos nia inan mak autor) Maromak aproveita atu forma povu Israel. Mos tan Esau, bainhira nia husu aihan his Jacob, la iha neon ba buat nebe futuru hanoin deit kona ba diak nebe besik.
Iha David nia korupsaun, Maromak fo kastigu hodi halo labarik moras no maske David halo penitensia, labarik mate. David hakribi nia sala (Salmo 51) no Maromak aproveita atu hamosu hosi David no Betsabe oan ida naran Salomao nebe Maromak uza ba nia povo nia diak.
Ho liurai Ahab, Maromak perdua nia ba tempu, maibe ikus mai fo kastigu mate ba nia liu hosi funu no asu sira lambi nia ran nebe monu hosi nia kuda kareta bainhira ema fase kareta ne’e.
Judas mate tara an. Jesus haka’as an atu soi nia hodi bolu nia “belun”, maibe Judas nia pentimentu la too atu fila ba Maromak.
Ananias no Safira hetan kastigu mate hodi la iha tempu atu hakribi sala no fila fali ba Maromak.
Konklusaun
Konklusaun husi synopsis badak husi Amu Lulik Rolando hateten mai servisu nain CAC nian iha katak Maromak lakohi korrupsaun, no nia ameasa atu fo kastigu todan ba korruptor. Maibe, fo tempu atu hakribit sala hodi fila ba Nia. Maromak halo ne’e ba korruptor no mos ba ida ne’ebé kolabora ho korruptor (Safira). Mos, Maromak aproveita atu hosi ema nian sala buat diak mosu. (*)
