Introdusaun
Rejime Deklarasaun Dendimentu, Bens no Interese (DRBI) nu’udar instrumentu juridiku ida foun liu ba Estadu Timor-Leste ne’ebé estipula iha Kapitulu II, Lei Nú 7/2020- 26 Augusto kona-ba Medida Prevenção no Combate Corrupção (MPCC). Iha mundu, kuaze nasaun besik atus-ida neennulu-resin mak opta ona sistema deklarasaun rikusoin iha sira nia estadu liu husi instituisaun oioin. Balun liu husi ajénsia Anti-Korrupsaun, balun liu-husi Ministériu Públiku, balun iha Provedoria Direitus Humanus no Justisa no balun iha instituisaun judisiál seluk.
Rejime ida ne’e hatudu susesu barak ona husi nasaun sira ne’ebé ativu luta hasoru korrupsaun iha sira nia rain, liu-liu kontribui makaas ba prevene aktus korrupsaun iha ezersisiu funsaun públika nian no mós iha públiku en jerál. Ezemplu nasaun ne’ebé susesu tebes iha implementasaun deklarasaun rikusoin ho esperiensia di’ak ba prevene no kombate korrupsaun hanesan nasaun Singapura no Bhutan.
Timor-Leste kompleta de’it dekada rua iha ámbitu restaurasaun independénsia no tinan 10 ezisténsia Comissão Anti-Corrupção hodi opta sistema Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese (DRBI). No daudaun ne’e autoridade judisial rua hanesan Tribunál Rekursu (TR) no Comissão Anti-Corrupção (CAC) mak responsavel nu’udar autoridade kompetente hodi implementa rejimentu ka sistema ida ne’e hodi rejista no verifika ajénte públiku sira nia rikusoin.
Rejime DRBI ne’e mosu ho forma ne’ebé estratéjiku, poderóju no rigorózu tebes atu limite poténsia no rísku hotu ne’ebé posivelemente lori ba prátika aktus sira korrupsaun nian iha instituisaun estadu. Hanesan haktuir iha lei nú 7/2020-MPCC, iha artigu 27 nian estipula Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese iha nia finalidade no objetivu prinisipál mak, atu proteze no dignifika integridade funsionáriu públiku nu’udar servidor estadu atu: a) limite rísku korrupsaun no prevene konflitu interese, b) deteta aumenta rikeza signifikativu no injustifikadu sira no c) Promove ambiente servisu ne’ebé mak livre husi prátika korrupsaun no taka dalan ba oportunidade no risku korrupsaun nian.
Importánsia no finalidade husi deklarasaun rikusoin ne’e mós nu’udar instrumentu universál ida iha setór públiku ne’ebé di’ak tebtebes hodi mellora governasaun ida di’ak ho transparánsia, akuntabilidade no promove integridade ajénte públiku sira ba prevene aktus sira korrupsaun nian bainhira hala’o sira nia funsaun iha funsionamentu administrasaun públika.
Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese
Deklarasaun Rendimentu Bens no Interese (DRBI) katak sidadaun sira ne’ebé hala’o knaar nu’udar servidór públiku iha instituisaun estadu nian, tantu iha instituisaun direta no indireta hanesan funsionáriu públiku afetadu, kargu polítiku sira asesór nasionál no internasionál sira, jurista sira no sira seluk tan sei deklara sira nia rikusoin ba autoridade kompetente ne’ebé tuir lei haruka. Nune’e autoridade sira bele monitoriza beibeik sira nia rikusoin hodi evita pratika hahalok korrupsaun iha instituisaun estadu sira.
Konteudu deklarasaun rendimentu, beins no interese sira maka hanesan tuir mai ne’e:
- Rendimentu sira inklui salariu, remunerasaun, asesoria, honorariu, pensaun, rendas, lukrus, jurus, kompensasaun, reseita vendas nian, imprestimu sira, rendimentu husi jogus, fortuna no eransa ne’ebé mai husi ajénte públiku ida nian.
- Beins sira maka kategoria ba beins moveis no imoveis. Beins moveis katak riko-soin ka sasan sira ne’ebé bele muda, hanesan; veikulu terrestre, aeronavios, portuarias no objetu presiozus ne’ebé ho kriteria katak nia valór aas liu $ 1,500.00. Beins imoveis maka sasan ne’ebé labele muda husi fatin ida ba fatin seluk hanesan; rai, uma no propriedade sira hanesan aihoris, fatuk no seluk-seluk tan.
- Interese maka kategória ba asaun investimentu kapitál, títulu dívida públiku nian no instrumentu finanseiru seluk, rezultadu komérsiu no indústria sira iha rai laran no iha rai li’ur, sosiedade komersiál, saldo iha kontas depozitu no produtu finanseiru seluk ne’ebé rai iha banku nasionál no banku estranjeiru.
Implementasaun Deklarasaun Rikusoin
Estadu Timor-Leste hahú implementa Deklarasaun Rikusoin hafoin Lei nú 7/2020-MPCC aprova unanimidade husi deputadu sira iha Parlamentu Nasionál (PN) iha loron 20 jullu 2020, promulga husi Prezidente Repúblika (PR) Francisco Guterres Lu-Olo iha loron 24 agostu 2020, no tama iha entrada em vigór iha loron 22 Fevereiru 2021. Estadu Timor-Leste liu husi Tribunál Rekursu no Comissão Anti-Corrupção maka nu’udar autoridade implementadór ba deklarasaun rikusoin ninian, iha ne’ebé halo ona ezersisiu no esforsu hotu-hotu hodi bele implementa lei ida ne’e nian hahú iha loron 22 fevereiru 2021.
Implementasaun Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese husu autoridade implementadór sira iha obrigasaun jurídika hodi halo esforsu hotu-hotu, tantu prepara rekursu finanseiru no tékniku sira, servisu hamutuk entre entidade kompetente sira, dezenvolve dokumentu sira deklarasaun ninian, inklui iha nesesidade halo sosializasaun ba rejime ida ne’e nian ba ajénte públiku sira estadu nian ne’ebé sujeita ba deklarasaun tuir lei haruka. Hanesan intrumentu juridiku foun ne’ebé estadu Timor-Leste opta, ezize mós autoridade kompetente sira tenke sensibiliza ba ajénte públiku sira hodi hasa’e sira nia koñesimentu ida kle’an no orizonte foun hodi deklara sira nia rikusoin ba prevene no kombate korrupsaun.
Iha ámbitu implementasaun rejime ida ne’e nian, partikularmente CAC inisia no dezenvolve ona formulariu arollamentu nian, halo ona arollamentu ba instituisaun sira ne’ebé sujeita ba rejime deklarasaun rikusoin nian, sensibiliza lei refere ba ajénte públiku sira iha munsipiu 12, inklui RAEOA no minus Atauro. Alein ne’e, halo servisu no kordenasaun ativu hamutuk ho Tribunál Rekursu no Teknolojia Informasaun no Komunikasaun (TIC Timor, IP) hodi dezenvolve sistema formulariu plataforma online DRBI nian, halo esplikasaun sistema plataforma online DRBI ba instituisaun sira ne’ebé presta sira nia deklarasaun no kontinua envia no simu formulariu deklarante sira nia deklarasaun rikusoin mai CAC, inklui to’o ba verifikasaun formál.
Dezenvolvimentu Formulariu no Matadalan Deklarasaun Rikusoin
Tuir Lei nú 7/2020- MPCC, iha artigu 37 haktuir, autoridade kompetente mak define formulariu deklarasaun nian. Dezde implementasaun deklarasaun rikusoin, Comissão Anti-Corrupção estabelese ona ekipa ida hodi halo diskusaun interna no mós servisu hamutuk ona ho Tribunál Rekursu no hetan asisténsia tékniku sira husi ajénsia UNODC mak produs no dezenvolve ona formulariu deklarasaun nian.
Formulariu deklarasaun nian kompostu husi formulariu arolamentu ba kargu xefia sira no funsionáriu afetu sira, no formulariu deklarasaun rikusoin ho plataforma online nian ne’ebé hetan tulun husi ajénsia Teknolojia Informasaun no Komunikasaun (TIC Timor, IP) ne’ebé dezeña hamutuk sistema refere. Alein ne’e, konsege realiza mós diskusaun internál iha CAC hodi prepara matadalan ka Standar Operation Procedure (SOP) ba implementasaun sistema Deklarasaun Rikusoin nian. Nune’e, ohin loron estadu Timor-Leste iha rasik sistema deklarasaun rikusoin ho plataforma online ne’ebe dezenvolve rasik husi Timoroan.
Sensibilizasaun Rejime Deklarasaun Rikusoin
Comissão Anti-Corrupção (CAC) halo ona servisu lubun wa’in no esforsu extra-ordináriu iha prosesu preparasaun no implementasaun sistema deklarasaun rikusoin nian. Mekanizmu ida mak lori besik lei nú 7/2020 ba sosiedade, liu husi programa sensibilizasaun ba ajénte públiku sira ne’ebé sujeita ba iha rejime Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interrese (DRBI) nian, ne’ebé hatuur iha kapitulu II lei MPCC.
Programa sensibilizasaun nu’udar programa ida ne’ebé komisaun hala’o durante periodu preparasaun ba implementasaun sistema deklarasaun rikusoin nian ho objetivu prinsipál hasa’e koñesimentu no konsiensializasaun ajénte públiku sira hodi bele hametin no reforsa sira (ajénte públiku) ninia integridade ida aas, profesionalizmu no responsavel atu prevene-an husi hahalok sira korrupsaun nian, tuir de’it objetividade no legalidade.
Husi rezultadu sensibilizasaun ne’ebé Komisaun halo iha tinan 2020, sensibiliza ona ba partisipante sira hamutuk 1,529 husi totál instituisaun 14 iha liña ministerial sentrál no iha munispiu sira. Iha 2021, konsege sensibiliza rejime ida ne’e nian ba instituisaun estadu sira direta no indireta, kuaze 24 iha Teritoriu Timor laran, hanesan Gabinete Prezidénsia Repúblika, Liña Ministeriais, Instituisaun Independente sira, Instituisaun Emprezariál sira to’o ba Autoridade Munisipál ho nia estrutura sira iha Munisipiu no RAEOA. Totál partisipante sira ne’ebé partisipa iha programa sensibilizasaun rejime DRBI nian hamutuk 2,002 iha munisipiu 12 la inklui Oecuse no Atauro. Enkuantu iha tinan 2022, kontinua sensibiliza rejimentu DRBI nian ba ajénte públiku sira hamutuk 481 husi instituisaun públiku no privada hamutuk 6, tantu nasionál no munisipál.
Alein sensibiliza rejime ida ne’e nian, Comissão Anti-Corrupção partilla mós koñesimentu tékniku kona-ba prensimentu sistema deklarasaun rikusoin iha plataforma online ba ajénte públiku sira iha teriotóriu Timor laran tomak. Objetivu husi partilla sistema Plataforma online nian atu bele hasa’e ajénte públiku sira nia koñesimentu tékniku oinsá priense sira nia deklarasaun rikusoin iha sistema DRBI nian. CAC konsege partilla sistema Plataforma online refere ba instituisaun hotu, inklui munsipiu 12 no RAEOA.
Rejistu No Verifika Deklarasaun Rikusoin
Comissão Anti Corrupção (CAC) nu’udar autoridade kompetente ne’ebé hatuur iha artigu 28 Lei nú 7/2020- Medida Prevenção Combate Corrupção (MPCC) atu rejista no verifika Deklarasun Rendimentu, Bens no Interese (DBRI) ka riku-soin. Deklarasaun ne’e kobre husi instituisaun estadu sira tantu instituisaun públiku direta no autonomo sira husi kargu diretór jerál sira to’o nível kargu xefe departamentu no funsionariu/ajénte públiku sira ne’ebé haknaar-an iha aprovizionamentu no kontratasaun públiku.
Dezde lansamentu formulariu arolamentu no plataforma online deklarasaun rikusoin nian, CAC liu husi nia ekipa responsavel ba deklarasaun rikusoin nian prepara kondisaun hotu-hotu hodi rejista ajénte públiku sira nia rikusoin. Ezersísiu prinsipál sira iha kontekstu ida ne’e mak oinsá bele iha tulun asisténsia tékniku ba ajénte públiku sira hodi estabelese konta e-mail deklarante ida idak nian, tulun priense deklarante sira nia rikusoin, liu husi atendimentu direta no indiretamente iha kualker tempu, no iha fatin fiksu edifisiu CAC nian no espasu edifisiu deklarante sira nian.
Iha tinan 2021-2022, CAC konsege halo prosesu arolamentu ba ajénte públiku sira ne’ebé identifikadu sujeita ba deklarasaun rikusoin nian hamutuk 5,089. Husi totál ajénte públika hirak ne’e, kobre mós ho agregadu familiar hamutuk 17,873 ho kompozisaun sira konjuga ba feen-la’en hamutuk 4293 no membru familia ne’ebé dependénsia ekonomia ba ajénte públiku sira hamutuk 13,580 husi totál instituisaun estadu 103.
Alein halo arolamentu, iha loron 22 fevereiru tinan 2022, CAC konsege halo ona lansamentu ba sistema deklarasaun rikusoin ho plataforma online ba ajénte públiku sira ne’ebé identifikadu no aroladu nu’udar deklarante ba rejime ida ne’e nian. Iha programa lansamentu sistema plataforma online deklarasaun rikusoin nian, CAC konvida entidade Guvernamentál no Judisiál nian no kargu diretór no xefia sira hamutuk 243 partisipa iha eventu ne’e.
Husi susesu boot lansamentu deklarasaun rikusoin nian, CAC konsege notifika ona ajénte públiku sira (deklarante) hodi presta sira nia deklarasaun tuir periodu deklarasaun nian ne’ebé hatuur ona iha lei nú 7/2020-MPCC iha Rejime deklarasaun rikujsoin nian iha artigu 32-númeru 1.
Nune’e iha tinan 2022, CAC konsege rejista ona deklarante sira nia rikusoin via eletrónika hamutuk 6390 (la inklui ajénte públiku balun ne’ebé seidauk aroladu). Husi totál deklarante hirak ne’e, deklarasaun submetidu hamutuk 6202, falta deklarante 188. Tipu deklarasaun sira kompostu husi deklarasaun inisiál hamutuk 1236, deklarasaun anuál 4064, deklarasaun finál 24, deklarasaun pós-ezersísiu 18, deklarasaun tri-anuál 807, deklarasaun mudansa substansiál 47, no deklarasaun ad hoc 6. Entre deklarante hirak ne’ebé CAC rejista ona, no identifika ona deklarante hamutuk na’in 1339 mak presume nu’udar deklarante ne’ebé envia sira nia deklarasaun rikusoin, no iha lista dobru hamutuk na’in 338, no mós komete infrasaun sira hanesan aprezentasaun tardia na’in 201, falta aprezentasaun na’in 1339 klasifika ba ativadu na’in 682 no dezativadu na’in 657.
Dezafiu Sira
Implementasaun Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese durante iha periodu tinan rua nia laran (2021-2022) la’os servisu ida fásil, prosesu inisiu ne’ebé nakonu ho dezafiu oioin ba Comissão Anti-Corrupção tanba sistema foun ida ne’ebé nakonu ho kompleksidade oioin ezize tebes Espesialista Anti-Korrupsaun sira iha CAC nia virtude korajen no pasénsia hodi enfrenta ema lubun sira mai deklara sira nia rikusoin. Hirak ne’e inklui ona oinsa hasoru sistema eletróniku no online foun ne’ebé rai dadus pesoál deklarante sira nian, liu-liu oinsá kuida no asegura dadus no informasaun ajénte públiku sira nian iha sistema.
Hanesan rejimentu no sistema foun iha Comissão Anti-Corrupção, konserteza rezulta dezafiu lubuk ida ba ekipa ne’ebé tutela ba responsabiliza implementasaun deklarasaun rikusoin iha Timor-Leste. Dezafiu sira inklui ona limitasaun rekursu umanu hodi hala’o prosesu rejistu no verifikasaun Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese, tanba dezde inisiu, ekipa ne’ebé tutela ba servisu ida ne’e kompostu de’it husi Espesialista Anti-Korrupsaun na’in neen (6) iha Comissão Anti-Corrrupção (CAC) ne’ebé hala’o servisu boot ida ne’e. Dezafiu seluk maka menus asisténsia juridiku ba ekipa hodi tulun fó asisténsia ba ‘interpretasaun lei MPCC’ iha implementasaun rejime juridiku Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese ninian, no mós dezafiu atu hasoru prosesu verifikasaun auditoria ne’ebé kompleksu tebes, iha ne’ebe sei realiza iha tempu sira tuir mai, bazeia ba lei nú 7/2020- MPCC nian haruka.
Konkluzaun
Implementasaun Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese dezafia tebes profesionalizmu Espesialista Anti-Korrupsaun sira nian hodi hametin integridade ajénte públiku sira nian iha instituisaun estadu. Nune’e mós ho servisu hamutuk ho entidade nakait sira, konsege atinje progresu no rezultadu lubuk ida hodi rejista no verifika ona deklarante hamutuk 1339 no esforsu ona hasa’e ona ajénte públiku sira nia koñesimentu husi sensibilizasaun rejime deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese ba partisipante sira hamutuk 2,483 hodi prevene no kombate korrupsaun iha Timor-Leste.
Ikus liu, implementasaun sistema Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese, daudaun ne’e to’o ona iha faze rejistu no verifikasaun formál, no hakaat daudaun hela ba iha prosesu verifikasaun auditoria. Nune’e fiar katak:
- Ajénte públiku sira ne’ebé sujeita ba iha Deklarasaun Rendimentu Bens no Interese lei ida ne’e nian, tantu husi instituisaun direta no indireta sira, iha ona koñesimentu natoon no integridade aas atu respeita rikusoin komum nian hodi kontribui ba luta koletiva prevene no kombate krime korrupsaun no ba moris prósperu ita nia povu doben Timor-Leste.
- Fó enfaze boot ba estadu atu halo esforsu no intervensaun hotu atu salva rekursu sira estadu nian la fakaar tan arbiru ba korruptor sira nia liman.
- Fó esperansa ba povu atu hein mundu foun ida ne’ebé emansipadu, libertadu, sustentável no moos husi korrupsaun.
Eskritor: Higino Guterres, Ofisiál Média CAC
Referénsia:
- Relatóriu Anuál CAC 2021, O Nia Direitu, O Nia Papel: Dehan Lae ba Korrupsaun
- Relatóriu Unidade Inspeksaun no Monitorizasaun, Diresaun Prevensaun no Sensibilizasaun CAC 2022
- Lei Nú 7/2020-26 Augusto Sobre Medida Prevenção e Combate a Corrupção
- Buletin Integridade CAC 2021, Edisaun 17- Deklarasaun Rendimentu, Bens no Interese
