Delegasaun Comissão Anti-Corrupçao (CAC) Timor-Leste durante semana ida (5-9/09/2022) partisipa no hato’o deklarasaun politika iha konferénsia internasionál estadu parte Konvensaun Nasaun Unida Kontra Korrupsaun (UNCAC- Sigla Inglesh) iha Viena Austria.
Konferensia internasionál UNCAC ne’e klasifika ba asuntu rua (2) mak hanesan; sorumutu atinjimentu sira ba deklarasaun politika adoptadu husi sesaun espesiál Asembleia Jerál Kontra Korrupsaun (UNGASS) nian, no sorumutu kona-ba rezumu dahuluk sesaun dasanolu resin tolu kona-ba Grupu Revizaun Implementasaun (IRG).
Sorumutu iha sesaun espesiál Asembleia Jerál Kontra Korrupsaun (UNGASS) nian hala’o durante loron haat, iha ne’ebé estadu parte sira diskute no esplora desizaun sira kona-ba rekursu sira ne’ebé eziste ho interpretasaun iha lian ofisiál nasaun unida hotu-hotu nian, no esplora mós sorumutu intersetoriál ida kona-ba realizasaun sira husi deklarasaun polítika, no halo arranju hirak ne’ebé presiza konsulta besik ho parte sira estadu nian, tuir regra sira prosedimentu nian.
Konferénsia UNGASS nian ne’e, estadu parte sira aprezenta prátika di’ak sira, lákunas, dezafiu, obstáklu no dalan ba oin hodi konkretiza kompromisiu sira ne’ebé estipula ona iha deklarasaun polítika UNGASS nian ba kombate krime korrupsaun.
Konteudu aprezentasaun sira mak hanesan; medida preventiva sira, kriminalizasaun no aplikasaun lei sira, kooperasaun internasionál, rekuperasaun átivu, asisténsia téknika no troka informasaun, ánti korrupsaun, no avansu sira ba ajenda no enkuadramentu anti korrupsaun nian iha futuru.
Delegasaun Timor-Leste ne’ebé reprezenta husi Komisariu CAC Sergio Hornai, Komisariu Adjuntu Servisu Apóiu no Kooperasaun no pontu fokál, Alexandre Freitas hato’o mós deklarasaun polítika TL nian kona-ba adopsaun UNGASS 2021 kontra korrupsaun.
Delegasaun TL informa katak, hanesan rezultadu husi periodu 2021-2022, Timor-Leste aprova ona lei ualu (8) no dekretu lei lima (5) ne’ebé refleta ba medida prevensaun no kombate korrupsaun. Hirak ne’e hotu konsentra (abranje) ba área sira diferente, hanesan revizaun Estatutu Ministériu públiku no Estatutu Majistradu judisiál, Organizasaun Investigasaun Kriminál, Kódigu Minéiru, Orgaun Administrasaun Eleitorál Nasionál no Munisipál, Podér Lokál no Desentralizasaun Administrativa, Reforma Organizasaun Judisiária, Rejime Jurídiku Kontratasaun, Kontratu Públiku no Respetiva Infrasaun, Baze Jerál Organizasaun Administrativa Públika, Revizaun Ajénsia Nasionál Planejamentu, Monitorizasaun no Avaliasaun, Kriasaun Komisaun ba Kombate Tráfiku Pesoál no Partisipasaun Sosiedade Sivíl no Auditória Sosiál.
Informa mós kona-ba implementasaun lei anti-korrupsaun ne’ebé promulga ona iha tinan 2021, ne’ebé iha ona nia andamentu. Komisaun Anti-Korrupsaun no Supremu Tribunál Rekursu no instituisaun relevante sira inisia ona nia implemetasaun, espesialmente deklarasaun rikusoin.
“Iha membru nivél altu sira hanesan Prezidente Repúblika, Deputadu sira, membru Guvernu, juis sira, prokuradór deklara ona sira nia rikusoin, no restu sei iha prosesu andamentu. Komisaun Anti-Korrupsaun TL dadaun ne’e prepara hela kondisaun no kordena hela ho instituisaun relevante sira hodi dezenvolve Estratéjia Nasionál Anti-Korrupsaun (ENAK). Purtantu sei nafatin aprende esperiénsia barak liu tan ho estadu parte sira seluk”.
Delegasaun TL informa liu tan katak, Timor-Leste mós sei enfrenta dezafiu oioin, inklui limitasaun rekursu, tantu finanseiru no umanu iha implemetasaun tuir politika ne’ebé iha.
Enkuantu iha konferénsia rezumu dahuluk sesaun dasanolu resin tolu kona-ba Grupu Revizaun Implementasaun (IRG) ne’ebé hala’o iha loron ikus nian, Painelista sira hato’o sira nia deklarasaun politika no partilla mós sira nia esperiénsia implemetasaun revizaun Konvensaun Nasaun Unida Kontra Korrupsaun (UNCAC) iha estadu parte ida idak.
Konferénsia IRG nian ne’e, Delegasaun Timor-Leste hato’o deklarasaun politika Timor-Leste nian, ne’ebé iha komitmentu forte hodi halo implementasaun ba revizaun mekanizmu UNCAC nian, iha ne’ebé nafatin aprende prátika di’ak sira husi nasaun sira seluk hodi estabelese sistema administrasaun públika ida komprehensivu, no kordenasaun ida sólidu hodi limite no dezmatela krime korrupsaun.
Iha ámbitu implementasaun ba revizaun mekanizmu UNCAC síklu daruak nian, Timor-leste konklui ona nia auto-avaliasaun no haruka ona dokumentu refere ba iha sekretariadu UNODC iha Viena Austria.
Delegasaun TL informa katak, prosesu realizasaun auto-avaliasaun nian, deskobre sei eziste lákunas barak iha Sistema administrasaun públika nian, inklui ho medida sira prevensaun krime korrupsaun nian.
Nune’e, kompromitidu katak, bainhira termina avaliasaun, Guvernu TL sei demonstra nia dezempeñu hodi aperfeisioa dezenvolvimentu institusionál iha realizasaun ida sériu ba Reforma Administrasaun Públika, Jestaun no Finansa públika, Desentralizasaun no Reforma Judisiária. Hanesan rezultadu ba esforsu reformasaun, lei importante barak ne’ebé promulga ona, relasiona ho medida prevensaun kombate korrupsaun, inklui revizaun lei anti-korrupsaun.
“Hakarak destaka katak, lei anti-korrupsaun nu’udar rezultadu husi revizaun kódigu penál Timor-Leste nian. Lei ida ne’e define ami nia polítika prevensaun korrupsaun, ne’ebé abranje ENAK, sensibilizasaun públiku, partisipasaun sosiedade sivíl, deklarasaun rikusoin. Lei ne’e mós atualiza dispozisaun kriminál, inklui responsabilidade pen’al ba pesoa jurídika, fraude konstrusaun, hanesan mós krime pose rikeza injustifikada”, Deklara.
Delegasaun TL deklara mós katak, Timor-leste kontinua konsolida nia rekursu iha instituisaun ezistente hotu hodi implementa politika ne’ebé promulga ona iha lei sira oioin, inklui lei anti-korrupsaun. Esforsu sériu ne’ebé realiza ona inklui estabelesimentu instituisaun oioin hodi prevene no kombate krime korrupsaun, no gradualmente aplika teknologia ba dezenvolve sistema nasionál ba orsamentu eletróniku, e-procurement, e-planejamentu no deklarasaun rikusoin eletróniku.
“Embora deklarasaun rikusoin inisia ona husi Komisaun Anti-Korrupsaun no Tribunál Rekursu iha tempu sira liu ba, dezenvolvimentu Estratéjia Nasionál Anti-Korrupsaun (ENAK) komesa ona iha tinan ida ne’e, iha ne’ebé sei iha faze inisiál, no estabelesimentu grupu traballu nasionál ida ne’e hamutuk ho sekretariadu permanente iha gabinete primeiru Ministru nian”, termina.
