Ekipa ‘Task Force’ Sekretariadu Tékniku Kordenasaun Programa Sesta-Bazika (MKAE, MTCI, SEKOOP no MAE) Tersa-Feira (24/5) ne’e kumpre pedidu audiénsia reuniaun husi ekipa konjunta CAC no PDHJ hodi hala’o sorumutu akonsellamentu kontinuo kona-ba asegura implementasaun programa SB faze daruak atu ekipa operador sira tenke implementa tuir lei no prevene krime korrupsaun.
Sorumutu konjunta Sekretariadu Téknku no orgaun kontrolu CAC no PDHJ ohin nu’udar sorumutu dahuluk ne’ebé hala’o iha salaun enkontru Sekretariadu Tékniku edifisiu Trade Investment Colmera, Dili.
Iha oportunidade ne’e, Ekipa ‘Task Force’ ST aktualiza preparasaun servisu Sekretariadu Tékniku nian ho nia progresu preparasaun sira mai CAC no PDHJ, nune’e mós CAC no PDHJ hato’o pontus sujestaun no rekomendasaun sira kona-ba oinsá implementa programa SB ne’e tenke tuir lei, hatuur sistema aprovizionamentu sira ho justu, transparante, akuntavel no kompetetivu, no hala’o jestaun rekursu estadu nian ho efetivu, afikasia no efisiente iha programa refere hodi promove governasaun ida di’ak.
Diskusaun ohin, ekipa konjunta CAC no PDHJ rekomenda pontus konsiderasaun balun ne’ebé ekipa Sekretariadu tékniku presiza tau atensaun iha prosesu preparasaun no implementasaun ninian, nune’e prevene monu ba potensia krime korrupsaun no hamosu prezuizu ba Estadu.
CAC no PDHJ rekomenda atu; a) ekipa ne’e tenke estabelese prosedimentu úniku (ida de’it) tuir dekretu lei nú 10/2022-Medida Reforsu Implementasaun Programa Sesta-Bázika, b) Prepara lista benefisiariu sira tenke elijivel, konsolidadu no akurasia, c) Sosializa informasaun kona-ba direitu benefiasiariu sira programa SB nian ba públiku, d) Benefisiariu programa SB tenke hetan direitu absoluta ba presu folin sasan ne’ebé hatuur ona iha dekretu lei ($ 50.00 USD).
CAC no PDHJ mos husu ekipa Sekretariadu Tékniku atu fasilita dokumentu tékniku balun ne’ebé CAC no PDHJ presiza asesu hanesan; a) Presiza asesu matadalan no giaun sira ne’ebé sei gia prosesu distribuisaun produtu Sesta-Bázika, b) Presiza asesu lista kompaña sira ne’ebé manan projetu, no c) Presiza asesu dokumentu kontratu ne’ebé selebra ho kompaña sira.
Iha sorumutu ne’e Komisariu Adjuntu Prevensaun no Sensibilizasaun, Luis de Oliveira Sampaio esplika ba ekipa Sekretariadu Tékniku partikularmente natureza servisu CAC nian nu’udar orgaun polisia kriminál espesializada ba krime korrupsaun ne’ebé hala’o misaun tuir de’it objetividade no legalidade sira tuir lei estadu Timor-Leste no konvensaun sira internasionál nian ne’ebé Estadu Timor-Leste ratifika.
Tuir Lei Nú. 8/2009, 15 jullu Kriasaun Comição Anti Corrupção, iha artigu 5 (1), defini katak, iha matéria prevensaun nian Komisaun iha kompetensia atu a) rekolla no analiza informasaun kona-ba kauza sira ba prevensaun korrupsaun; b) hala’o asaun konsensializasaun públiku ho objetivu atu limita aktu korrupsaun liuhusi motiva ema atu halo medidas prevensaun ka redus aktus sira ne’ebé fó-fatin ba akontese krime korrupsaun; c) akonsella instituisaun públiku ka autoridade públiku sira kona-ba oinsa prevene no kombate korrupsaun.
Nune’e mós iha lei nú. 7/2020-Medida Prevensaun no Kombate Korrupsaun (MPCC-Sigla Portugues) fó enfaze makaas liu-tan ba CAC iha dominiu prevensaun ninian hodi halo intervensaun ho medida oioin hodi prevene krime korrupsaun iha Timor-Leste. Iha artigu 8 lei refere rekere katak, prosesu aprovizionamentu no kontratasaun públiku sira tenke realiza iha maneira ida transparante no asegura prinsipiu optimizasaun antre kustu no benefisiu.
CAC halo ezersisiu no esforsu prevensaun oioin hodi aviza ba orgaun implementadór sira atu kumpre ba rekezitu sira husi provizaun dekretu lei nú 10/2022 nian kona-ba Medida Reforsu Implementasaun Programa Sesta-Bazika nian.
Komisariu Adjuntu Sampaio akresenta, CAC nu’udar parseiru di’ak instituisaun hotu Estadu nian sempre partilla faktus no dadus ne’ebé deskobre iha tereñu nu’udar referensia hodi akonsella, motiva líder politiku, asesór, kargu diretór, xefia no Funsionariu sira atu hametin no reforsa sira nia integridade ba prevene krime sira korrupsaun iha implementasaun programa Guvernu nian ho di’ak.
“Ami konsidera instituisaun estadu sira nu’udar ami nia parseria, ami lori preokupasaun informasaun, faktus no dadus sira ne’ebé ami deskobre (programa sesta bazika faze primeiru) hodi ita diskute no hadi’a jestaun rekursu sira Estadu nian ba intervensaun sira iha futuru. Mezmuke ita halo ona enkontru, kontaktu, no komunika ba malu, maibé iha kontekstu polisiál nian ami sei rezerva hela. (…) Mezmu politika ne’e orientadu ba rekuperasaun ekonomia, maibé ho espasu ne’ebé iha bele bele loke dalan rekursu ne’e suli ba fatin seluk, ita lakohi ida ne’e”, katak adjuntu Sampaio.
“Ami hakarak aviza hela, kuandu preparative sira seidauk di’ak, natoon no sufisiente, mezmuke buat hotu ita labele halo perfeitu, pelumenus tenke iha standar ida. (…) Kuandu husi difisiensia no razaun sira la refleta ba rekezitu sira legál nian, no iha monitorizasaun ami detekta katak lori prezuizu ba Estadu, ne ita sei trata tuir dalan ne’ebé iha”, Adjuntu Samapio subliña.
Enkuantu, hatan ba preokupasaun no pontus rekomendasaun sira husi CAC no PDHJ nian, Ekipa Sekretariadu Tékniku ne’e toma konsiderasaun ba sujestaun sira ne’e no prontu koopera ho orgaun kontrolu sira hodi ajusta idea sira no kumpre ba provizaun sira ne’ebé estipula iha dekretu lei nú. 10/2022- Medida Reforsu Implementasaun Programa Sesta-Bázika, nune’e mós prontu fasilita dokumentu tékniku sira mai CAC no PDHJ.
Ekipa Sekretariadu Tékniku mós konsidera katak prevene krime korrupsaun nu’udar dever morál ema hotu-hotu nian, no sei kontribui ba esforsu sira hotu atu evita-an monu ba tentasaun krime korrupsaun no hamutuk promove prinsipiu transparánsia, akuntabilidade iha jestaun administrasaun públiku ida efikas no efisiente hodi atinje objetivu politika Guvernu nian ba rekuperasaun ekonomia nasaun nian no hasa’e nutrisaun sidadaun sira. (*)
