Povu doben Timor Leste, loron 9 fulan Dezembru Nasoes Unidas tau hanesan loron mundiál anti korrupsaun. Nune’e mak ha’u simu konvite husi Sr. Komisariu Sergio da Costa F. de Jesus Hornai husi Comissào Anti Corrupção. Ha’u sauda tema ne’ebé Komisaun Anti Korrupsaun foti ba loron ida ne’e, mensajen ida ne’e ba povu.
Korrupsaun hanesan fenomena ida ne’ebé akontese iha mundu tomak, sai hanesan moras aat ida ne’ebé harahun sosiedade no hamonu estadu hodi halo prezuizu boot, la’os de’it ba aspeitu finanseiru, maibé mós liu husi aspeitu morál.
Korrupsaun asuntu ida kompleksu tebees tanba mosu ho forma oioin, hanesan moraas todan ne’ebé kona no bele da’ek lalais ba ita hotu. Presiza esforsu makaas ida idak, no ita hotu atu prevene no kombate. Luta hasoru korrupsaun labele husik ba loron seluk. Husik ba loron aban, moras aat ne’e sei da’et no buras ba beibeik hanesan ho moras baibain.
Ita hotu-hotu iha direitu no dever atu dehan lae ba korrupsun. Prevensaun no kombate hasoru korrupsaun so bele hetan susesu bainhira sosiedade tomak, organismu públiku sira, organizasaun privada sira, média sira no sidadaun hotu-hotu esforsa-an nafatin ho sériu hodi hamrrik metin luta hasoru korrupsaun.
Ita nia rain asina no ratifika ona konvensaun nasaun unida nian hasoru korrupsaun liu husi rezolusaun Parlamentu Nasionál, Kódigu Penál, no Lei Nú 7/2020- fó sai Medidas Prevensaun no Kombate Korrupsaun no sai hanesan instrumentu legál ne’ebé ita bele uza hodi dada sai korrupsaun husi kedas nia abut.
Povu doben Timor-Leste, durante ha’u nia vizita ba munisipiu sira hodi halo dialogu ho komunidade sira, iha asuntu ida ne’ebé sempre sai preokupasaun. Komunidade ka populasaun sira sente katak, korrupsaun fó prezuizu ba sira.
Ita nia povu hakarak buat simples de’it hanesan; asesu ba edukasaun, saude, Estrada, bee moos no eletrisidade, buat simples, nesesidade báziku de’it.
Povu doben Timor-Leste, ita nia rain hetan bensaun husi natureza ho rikusoin barak tebes, nune’e ita tenke uza rekursu ne’e hodi fó benefisiu ba ita nia povu. Politika públika sira tenke serví interese povu nian, no ita nia hahalok no lala’ok tenke fó atensaun liu ba sira ne’ebé mukit no kbiit laek, hanesan Ezemplu bee tama natar bainhira ema seluk hasses bee dalan husi natar ne’e, fó impaktu negative ba produsaun hare. Buat ne’ebé hanesan akontese ho korrupsaun, ema uza rekursu hodi hetan benefisia ba-an rásik, ba nia maluk sira no familia. Ho nune’e hasai ka foti buat ne’ebé pertense ba povu.
Loron 7 fulan dezembru sai nu’udar loron memoria nian. Ita hanoin hikas ita nia eroi feto no mane ne’ebé fó-an ba mate atu liberta ita nia rain no bele fó moris livre no deside rasik ba ita nia futuru ne’ebé ho dignidade no lori moris di’ak ba povu tomak. Tamba lolos ida ne’e mak ita lori luta ba ukun rasik-an. Luta ba libertasaun nasionál mak luta ba dignidade no luta ba moris di’ak.
Korrupsaun taka dalan ba asesu hodi moris ho dignu, no bem estar povu nian. Durante tinan barak nia laran, ita uza liafuan KKN (Korrupsi, Kolusi no Nepotisme). Bainhira osan projetu nian transfere fali ba familia no maluk sira, duke investe ba iha projetu. Rezultadu mak projetu ida ho kualidade aat hanesan Estrada hadi’a ohin, aban ku’ak fila-fali, ponte mós kualidade la iha no aat lalais, inklui mós eskola no fasilidade sira ne’ebé presta servisu ba públiku.
Korrupsaun fó impaktu mós ba servisu públiku, ita nia rain presiza investimentu hodi kria empregu, investidores sira presiza seguransa jurídiku, investedores sira sei la kuda sira nia osan iha nasaun sira ne’ebé la garante seguransa jurídika, bainhira iha korrupsaun la iha seguransa.
Tuir indise prestasaun korrupsaun nian, Timor-Leste tama iha pozisaun ne’ebé ladun di’ak, no ida ne’e sei la kontribui hodi hatan ba nesesidade atu halakon korrupsaun iha ita nia rain.
Korrupsaun harahun dezenvolvimentu, fó prezuizu bai ta nia povu, no ba ita nia estadu. Atu kombate korrupsaun, tenke servisu hamutuk ho hanoin ida de’it, tanba kombate ida ne’e permanente. Bainhira ita lamuda mentalidade la luta hasoru korrupsaun, dezenvolvimentu sei la la’o.
Korrupsaun mosu nonok iha sosiedade nia leet, korrupsaun sei halo moralidade sai dodok, hafraku instituisaun sira, harahun demokrasia, hamate justisa no ikus mai halakon moris di’ak no paz sosiál. Ita abitua ho dezafiu, no ha’u fiar katak, hamutuk ita hatete, lae ba korrupsaun. Obrigadu.
