All posts by Media CAC

Dili- Komisariu Adjuntu Comissão Anti-Corrupção (CAC) ba Servisu Asuntu Prevensaun no Sensibilizasaun Luis de Oliveira Sampaio akompaña husi Xefe Unidade Inspesaun no Monitorizasaun Antonino Alves no Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) Kinta-Feira (24/2) hala’o sorumutu aprezentasaun relatóriu monitorizasaun no inspesaun projetu liña eletrisidade sira ‘on going’ iha teritoriu Timor laran ba ekipa jerente EDTL, EP iha salaun enkontru EDTL, Caicoli Dili.

Objetivu husi sorumutu aprezentasaun ne’e parte rua halo diskusaun no buka entendimentu ida di’ak kona-ba deskobrimentu sira ne’ebé CAC releva iha tereñu liu-liu projeitu sira ne’ebé EDTL, EP fornese ba CAC iha tinan 2021 liuba, no akonsella EDTL, EP atu ezerse sira nia papel kontrolu no supervizaun ho efetivu ba obra ka projeitu sira ne’ebé EDTL, EP selebra kontratu ho empreza sira.

Iha sorumutu ne’e, Ekipa CAC lideradu Adjuntu Luis revela pontus importante sira kona-ba projetu sira abandonadu, projetu sira ne’ebé progresu pagamentu la tuir kondisaun reál iha tereñu no mós konstrusaun sira la tuir dezeñu no BoQ.

Bazeia ba dadus sira husi EDTL, EP no konfirmasaun husi responsavel sira iha EDTL, EP katak projetu ‘on going’ hirak-ne’e maioria hetan adjudikasaun direta, no empreza hirak ne’e la iha kapasidade no rekursu atu implementa, no projetu sira ne’e tenke sub-kontratu fali ba kompaña seluk.

Ekipa CAC rekomenda no akonsella ekipa EDTL, EP atu fó atensaun no konsiderasaun ba pontus irregularidade sira ne’ebé CAC deskobre iha tereñu. Entre deskobrimentu hirak-ne’e hadutu indisius forte ba krime korrupsaun konsumadu ne’ebé rezulta prezuizu signifikante ba estadu no ba hirak –ne’e sei trata tuir nia dalan própriu ne’ebé lei defini ona.

Komisariu Adjuntu Luis husu ekipa EDTL, EP atu buka solusaun hodi rezolve aktus irregularidade sira ne’e, no husu mós atu aktus irregularidade sira ne’e labele akontese fila-fali ba projetu sira seluk iha futuru.

“Ida ne’e iha ámbitu servisu prevensaun nian, ita mai. Importante tebes ba instituisaun estadu hotu hamutuk kopera di’ak ho CAC. Ita bele halo prevensaun di’ak liu hodi asegura osan povu nian, no evita estadu hetan prejuizu ba projetu sira ne’ebé lao,” Katak Adjuntu Luis.

“Ba ami preokupa mak ne’e, bainhira ita lakohi prevene, no osan estadu nian monu ba interese seluk, mezmu ita sei lori duni ema hirak ne’e ba tribunál, maibé osan estadu kontinua lakon no labele rekupera fali”, Adjuntu Luis hatutan teni.

Komisariu Adjuntu Luis subliña nafatin katak, Lei nú. 8/2009, 15 jullu kona-ba Kriasaun Komisaun Anti-Korrupsaun, artigu 5 nú. 1 define katak, iha materia prevensaun nian, Komisaun iha kompeténsia atu a) rekolla no análiza informasaun kona-ba kauza sir aba prevensaun korrupsaun; b) hala’o asaun konsensializasaun públiku ho objetivu atu limita aktu korrupsaun liu husi motiva ema atu halo medidas prevensaun ka reduz aktus sira ne’ebé fó fatin ba akontese krime korrupsaun; c) akonsella instituisaun públiku sira kona-ba oinsá prevene no kombate korrupsaun.

Nune’e mós iha dekretu lei nú 23/2015, 29 jullu Estrutura Orgánika Komisaun Anti-Korrupsaun iha artigu 9 hatete, Unidade inspeksaun no monitorizasaun nia responsavel atu apóiu partsipasaun no sensibilizasaun sosiál no emprezariál, ho monitorizasaun ba situasaun indikadór sira korrupsaun nian iha administrasaun direta no indireta sira estadu nian, inklui jestaun setór públiku emprezariál, susetiva ba kompromete nia fiabilidade no intergridade iha boa governasaun.

Hatan ba pontus rekomendasaun no deskobrimentu sira ne’e, Ekipa EDTL ne’ebé foin transforma ba Empreza Públika iha tinan liu-ba, ne’ebé mai ho estrutura foun ne’e rekoñese mós projetu fiskál tuan sira ne’e barak mak hetan problema no komplesidade oioin.

Nune’e estrutura foun ne’e simu no sei buka solusaun hodi koopera nafatin ho CAC hodi tau atensaun no prioritiza salva hikas osan estadu nian ba projetu ‘on going’ sira, liu-liu ba projetu sira ne’ebé la tuir dezeñu ho BoQ no projetu sira ne’ebé progresu pagamentu la kondiz ho progresu fíziku iha tereñu.

Aleinde ne’e, EDTL mós sei buka solusaun mós ba projetu sira ne’ebé abandonadu, no projetu sira ne’ebé komunidade sira seidauk asesu ba liña eletrisidade, mezmu nia progresu fíziku atinje totál ona.

Ekipa EDTL ne’ebé foin transforma ba empreza públiku ne’e mós kompromete katak, ba problema sira ne’ebé kauza estadu hetan prejuizu no la bele rekupera hikas estadu nia osan, nune’e husik ba Komisaun atu avansa ba prosesu investigasaun kriminál nian. (*)

Dili – Comissao Anti Corrupcão (CAC) Tersa-feira (22/2) ohin komemora tinan 12 ninian ezisténsia hamutuk ho chefias rekursus humanus instituisaun autonoma, Inspetór kada ministériu, liñas ministeriais no ofisialmente lansa Sistema Plataforma Online Deklarasaun Rendimentu Bens no Interese iha Salaun Laline Lariguto CNE Colmera Dili.

Presente iha serimonia ofisiál ne’e mak reprezentante orgaun soberanu ezekutivu Ministru Prezidensia Konsellu Ministru Dr. Fidelis Leite Magalhaes, Prokurador Jerál Repúblika Dr. Alfonso Lopez, Ministro Edukasaun Dr. Armindo Maia, Vise Ministra Solidaridade Sosial Dra. Signi Verdial, Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL), Forsa Defesa (F-FDTL), orgaun judisiál Juiz Tribunál Rekursu, orgaun fiskaliador Parlamentu Nasionál (PN).

Komisariu CAC Dr. Sergio Hornai iha ninian liafuan bemvindu agradese no komprimenta konvidadus sira ninian disponibilidade tempu mai partisipa iha serimonia loron ida ne’e ho tema “Lansamentu Ofisiál ba Plataforma Online Sistema Deklarasaun Bens no Intereses ne’ebé Regula iha Lei Medidas Prevensaun no Kombate Korrupsaun MPCC”.

Komisariu Sergio salienta iha biban komemorasaun Desimu Segundu Aniversáriu ohin katak, ho komemorasaun tinan ne’e nu’udar aktu importante atu hasa’e no hametin integridade ajente públiku Estadu nian atu prevene konflitu interese sira.

“Lei ne’e define ho klareza ba ema sira ne’ebé okupa kargu iha pozisaun estruturál no finansiál iha instituisaun públiku direta no indireta Estadu nian sei presta sira ninian deklarasaun ba autoridade kompetente ne’ebé lei ne’e temi ho naran Deklarasaun Rendimentu Bens no Interese”, Katak Komisariu Sergio iha ninian intervensaun.

Komisariu Sergio konvida Timoroan sira assume kargu titular polítiku, servidór povu ho kargu xefia sira iha instituisaun públiku uza oportunidade ida ne’e lolon liman no fó hanoin ba malu hodi ko’alia kona-ba Lei MPCC ne’ebé tama ona iha entrada em vigór hahú Segunda-feira 22 Fulan Fevereiru tinan 2021.      

Rejime jurídiku deklarasaun katak Komisariu Sergio Hornai mai ho medida administrativa no investigativa ho nia karakteristika obrigatóriu. Ba ajentes deklarante sira sei presta sira nian deklarasaun hatuur medida jerál sira ba prevensaun, kona-ba rejime deklarasaun rendimentu, bein no interese, defini krimi korrupsaun, pena aplikavel no meiu espesiál atu hetan no rai prova sira.

Komisariu Sergio elabora katak rejime jurídiku deklarasaun ne’e ko’alia mós períodu deklarasaun ne’ebé deklarante sira  tenke aprezenta : 1) Deklarasaun inisiál, to’o loron-30 hafoin simu tomada-de-pose ba kargu ka hahú funsaun no iha informasaun kona-ba bens no interese ne’ebé iha to’o data simu pose kargu ha hahú funsaun; 2) Deklarasaun Anual, to’o loron-31 Janeiru tinan tuirmai nian no kompletu tinan sivíl (1 Janeiru to’o 31 Dezembru); 3) Deklarasaun Final , to’o loron-31 hafoin ramata kargu ka funsaun no kompleta períudu 1 Janeiru to’o data ramata kargu ka funsaun; 4) Dekalrasaun Pós-ezersísiu, tinan-tinan, iha tinan tolu tuirmai depois ramata kargu ka funsaun no kompleta tiha períudu fulan 12 tinan ida-ida nian, sura hosi loron no fulan ramata kargu ka funsaun; 6). Deklarasaun ne’e bele aprezenta iha tempu ne’ebé de’it, liuhosi inisiativa deklarante nian, bainhira de’it iha alterasaun ba ninia bens no interese. 7) Deklarasaun ad hoc, autoridade kompetente bele ezije ba kualkér ema ida-ne’ebé hala’o funsaun ka kargu públiku, ne’ebé la pertense ba lista hosi ema ne’ebé iha obrigasaun atu deklara, atu aprezenta deklarasaun ad hoc ida. Konteúdu deklarasaun nian

“Deklarasaun, ne’ebé aprezenta tiha ba autoridade kompetente, tenke tau ho informasaun ne’ebé kona-ba interese, rendimentu, bens, obrigasaun no despeza deklarante nian no ninia agregadu familiár nian, iha rai-laran no iha rai-liur,” Komisariu Sergio afirma.

Ho sabedoria ne’ebé Timoroan tituar polítiku no servidor públiku sira iha hodi obedese ba implementasaun lei MPCC ne’e, atu hametin integridade Estadu mai husi ajénte servisu na’in públika Estadu ninian nu’udar responsabilidade boot atu hametin onestidade, transparénsia, no akuntabilidade ba povu no nasaun nian naran di’ak, orgullu no previléiju iha luta kontra korrupsaun.

Iha tempu badak kargu titulár polítiku sei ba deklara iha Tribunál Rekursu no kargu funsaun públiku nian sira sei mai deklara iha CAC. Eseptu Prezidente Tribunál Rekursu, Prokurador Jerál Republika ho Adjuntu Prokurador no Provedor Direitus Humanus mai deklara iha CAC.

Komisariu Sergio mós esplika katak orgaun soberanu haat (4) Tribunál, fiskalizador, ezekutivu no prezidenti republika, instituisaun autonomu ne’ebé mak Lei Nu. 7/2020 rekere tenki deklara ninian rikusoin inklui membru agregadu familiar sira tenke aprezenta.

Komisaun sei halo arolamentu (pendaftaran pejabat Negara) ne’ebé sei mai presta sira ninian deklarasaun rikusoin tuir mapamentu Komisaun estabelese. no Komisaun husu no apela ba instituisaun hotu-hotu, sidadaun hotu inklui familia, sira ne’ebé mak kaer kargu titular no kaer kargu iha administrasaun públiku nian atu kolabora no kontribui ba implementasaun Lei MPCC.

Iha periodu aprezentasaun deklarasaun rikusoin ne’e, iha pontu balun importante ne’ebé mak presiza deklarante sira hatene mak; IDA hahú nia momentu simu posse, RUA finál tamba kargu ne’ebé nia kaer ne’e remata ohin ou aban bainrua iha tinan tolu nia laran tenki aprezenta ninian deklarasaun, TOLU Deklarasaun anuál katak funsionariu sira ne’ebé tuir artigu  MPCC tinan-tinan hahú dia 31 Janeiru too iha dia 31 Dezembro hakarak ka lakohi hotu-hotu tenki deklara, HAT Pos ezersísiu katak mandatu no kargu ne’ebé FP ida simu-asume hafoin la iha tan disvinkula husi ninian pozisaun. Ba deputadu sira nian mandatu hotu ona, la re-eleitu, membru governu ida troka tamba iha remodelasaun hodi obriga nia sees husi kargu. Maibé, nia obrigatóriu tenke halo deklarasaun iha tinan tolu (3) ba iha CAC no TR atu haree durante nia azerse ninian funsaun deskonfia iha manobra no aranju ruma ba iha konflitu interese, LIMA iha kualker momentu bele aprezenta deklarasaun ruma ba iha autoridade sira karik ema ne’e aprezenta ona ninian rikusoin maibé manan jogu ruma iha casino ou SDSB, hetan doasaun ruma husi doador ruma ba nia hodi ninian rikeza aumenta iha ne’ebé presiza halo artikulasaun, NEEN Deklarasaun Ad-Hoc ka deklarasaun komplementar ruma ne’ebé instituisaun ne’e presiza atu bele rona no simu husi instituisaun sira ka ema sira ne’ebé mak sujeita ba deklarasaun maibé la vinkula iha artigu 29 liuliu ba iha pesoál obrigadu deklara. (*)

Dili- Komisariu Comissão Anti-Corrupção (CAC) Sergio Hornai hateten partidu polítiku sira iha dever síviku boot hodi prioritiza luta prevene no kombate korrupsaun liu-liu edukasaun síviku ba ninian kuadrus partidu. Tanba, korrupsaun nu’udar virus invizivel ne’ebé perigu liu iha Timoroan sira nia moris agora no futuru.

Komisariu sergio hatutan liu tan katak korrupsaun sei fó influensia ba prosesu harii no hametin integridade instituisaun demokrátiku hodi dezempeña prestasaun servisu ne’ebé garante kualidade moris di’ak ba povu, bainhira polítiku sira la tau sériu ba luta kontra korrupsaun iha ne’ebé pratika korrupsaun sei harahun valór fundamental moris povu nian ne’ebé hatu’ur ona iha Lei Inan.

“Korrupsaun halakon moos tiha prinsípiu fundamentál sira ne’ebé temi iha Lei-Inan nian laran hanesan direitu universalidade, igualdade no legalidade sira. Tamba, rikusoin ne’ebé loloos pertense ba ema hotu nian, ikus mai sai oin seluk tiha hodi afavór de’it ba interese partikulár hosi ema balun no ema sira ne’ebé la iha moe,” Katak Komisariu Sergio iha Seminariu Nasional ba kandidatu prezedénte repúblika, kuadrus partidus politiku ho ekipa susesu sira, sosiedade sivíl, akademista no média sira, tersa-feira (15/02) semana ne’e iha Salaun Laline Lariguto CNE, Colmera Dili.

Komisariu Sergio subliña partidu politiku sira tenke oho no hakoi hahalok aat korrupsaun nian no kuda kultura rejeisaun ida forte. Nune’e, bainhira eleitu hodi ukun no lidera povu no nasaun Timor-Leste bele harii sosiedade ida ne’ebé hatuur iha justisa sosiál no moris di’ak ba Timoran sira nia isin no klamar tomak.

Komisariu salienta mós katak, sé partidu polítiku sira hakarak gaña konfiansa beibeik husi votantes sira iha kampaña eleitorál no eleisaun sira ne’ebé mai, tenke hatudu no tau iha prátika kona-ba promove boa-governasaun no hametin integridade ida aas ba dezenvolvimentu bem estar povu nian.

“Hakarak ami vota ba ita boot sira nia partidu iha eleisaun, tenke promove boa governasaun, koherente no integridade iha governasaun”, Komisariu Sergio realsa.

Komisario Sergio subliña mós katak, partidu polítiku, liu-liu sira ne’ebé ukun presiza liu proteje didi’ak riku-soin nasaun ida ne’e ninian ba interese komum, tenke harii no haburas relasaun di’ak ho nia povu hotu-hotu, no promove dezenvolvimentu ne’ebé étiku no distribui rikusoin sira ho justu no la haree ba estatus sosiál. (*)

Dili- Komisariu Comissão Anti-Corrupção (CAC) Dr. Sergio Hornai hatete korrupsaun nu’udar krime kompleksu ne’ebé kauza husi fatór oi-oin iha sosiedade demokratiku Timorense nian, iha ne’ebé presiza liu kuadrus partidu politiku sira ninian komprimisiu politika hodi tau atensaun ba luta kolektiva prevene no kombate iha rai doben Timor-Leste.

Komisariu Sergio subliña fatór barak ne’ebé kontribui ba sosiedade Timorense ohin loron hodi monu ba prátika krimi korrupsaun nian, tanba iha dezigualidade sosiál ne’ebé eziste no buras liu entre relasaun ema ba ema ohin loron.

Komisariu Sergio salienta katak, dezigualidade iha ekonomia, grupu sosiál no aglumerasaun ema lubuk lahó kondisaun saudavel, iha problema saude, hela fatin, saneamentu báziku, aihan no susar asesu informasaun ba servisu públiku nian sai kauza no fatór loloos ba aktus korrupsaun akontese.

“Fatór prinispál liu mak kondisaun ekonomia sosiedade nian, hela fatin, inklui to’o ba iha diskriminasaun oioin ba kór, jéneru, fiar sirkulu no grupu sosiál oi-oin,” Katak Komisariu Sergio ba kandidatus Prezidenti Republika ho sira ninian ekipa susesu, kuadrus partidus politiku, servisu nain FONGTIL, akadémiku, média durante Seminariu Nasionál loron sorin Tersa-feira (15/2) ne’e iha Salaun Laline Lariguto CNE Colmera Dili.

Komisariu Sergio afirma katak fatór prinsipál seluk ne’ebé sai problema sériu mós hodi akontese pratika krimi korrupsaun mak sosiedade seidauk iha edukasaun ne’ebé natoon, em termos étika inklui kontrolu ne’ebé fraku iha instituisaun administrasaun públika nian no falta transparénsia públiku.

Komisariu subliña, iha administrasaun públiku nian mosu tanba politika govermentais ne’ebé la efikaz, fragilidade iha kontrolu sira, ausénsia ba dezenvolvimentu no valorizasaun funsionál, instabilidade no deskontinuidade iha jestaun jerensiamentu nian, falta ba transparénsia no impunidade ba aktus ilisitu sira.

Bainhira fatór hirak ne’e la iha atensaun husi kader partidus politika ne’ebe sei sai jerente senior Estadu iha orgaun soberanu sira no iha ezersisiu funsaun públiku nian no sosiedade la kompativel no buka mekanizmu di’ak hodi solusiona ho di’ak no rigorozu mak sei fo prezuizu ba povu no nasaun doben TL.

“Iha posibilidade boot rekursu estadu nian sei naksulin ba finalidade seluk nebé bele fó prezuizu boot ba povu,” Komisariu Sergio salienta. (*)